Jumat, 27 Mei 2011

BABAD TANAH JAWI : Jaka Tarub & Dewi Nawangwulan

Babad Tanah Jawi, Balai Pustaka, 1939-1941

Bale Pustaka - Batawi Sèntrêm 1939


Diterjemahkan oleh :

Damar Shashangka

2011

Bagian 1

Pupuh 13

Dhandhanggula

1) Datatita lingira ing nguni | wontên malih ingkang cinarita | kang tinutur sajarahe | Ni Wulanjar ing Tarub | Pan kalangkung kawêlasasih | Satilare kang raka | tansah agung wuyung | Kang dadya paraning brôngta | Ni Wulanjar ing Tarub dahat kapingin | wruh rasaning sêsuta ||

Selanjutnya pada zaman dulu, ada tersebut sebuah kisah, sejarah dari, Ni Janda di Tarub, Sangat-sangat memelas, semenjak meninggalnya sang suami, disebabkan sangat besar keinginannya. Keinginan hati, dari Ni janda di Tarub, adalah rindu untuk memiliki seorang putra.


2) Duk ing nguni maksih ri kang laki | Nyai Rôndha dèrèng asêsuta | kasêlak tilar kakunge | Marmanya ya kalangkung | Nyai Rôndha dera prihatin | lali boga myang nendra | dahat dera nêkung | Samana gya tinarima | de Hyang Suksma ing malêm Anggara Kasih | madya ratri wayahnya ||

Dulu ketika suaminya masih hidup, Nyai Janda belum dikaruniai anak, terburu meninggal sang suami. Oleh karenanya sangat-sangat, didera keprihatinan Nyai Janda. Hingga lupa makan dan tidur, sungguh-sungguh memohon. Waktu itu diterima (permohonannya) oleh Hyang Suksma tepat di malam Anggara Kasih (Selasa Kliwon), menjelang tengah malam.


3) Anon cahya padhang anêlahi | Ni Rôndha prênah dhepok kang raka | patapane duk gêsange | ni rôndha kagyat dulu | ya ta nuli dipun parani | dhatêng ing Nyai Rôndha | gyan cahya kadulu | saking liwunge kang manah | Ni Wulanjar tan ana dèn kawêdèni | Ri sapraptaning kana ||

Terlihat cahaya terang menyilaukan. Ni Janda tengah duduk dipadepokan almarhum suaminya, tempat bertapa dulu saat sang suami masih hidup. Ni Janda terkejut melihat, segera dicari, oleh Nyai Janda, tempat dimana terlihat cahaya tersebut. Didera rasa penasaran, Nyi Janda tidak lagi merasa takut. Sesampainya di sana.


4) Nyai gêdhe pan kagyat mulat ing | dening ana jabang bayi lanang | sasor giyanti ênggone | Gya pinaranan gupuh | unggyan ingkang ri jabang bayi | ya mring nyai wulanjar | nulya glis sinambut | kang jabang bayi ingêmban | mring Ni Rôndha saksana binêkta mulih | dhatêng ing wismanira ||

Terkejut Nyai Gêdhe begitu melihat, seonggok bayi lelaki, tergeletak di bawah (pohon) giyanti. Tergopoh segera didekati, tempat dimana jabang bayi berada, oleh Nyi Janda. Lalu segera diambil, dan sang jabang bayi digendong, oleh Nyai Janda lantas dibawa pulang, ke rumahnya.

5) Ri sapraptaning wisma tumuli | Ni Rôndha langkung bingah ing nala | Anulya wêwêdhak age | apilis kunir apu | Mangkah-mangkah pambayun kalih | lwir bêbêle Ni Rôndha | Karsaning Hyang Agung | dinulur ing sakarsanya | Nyai Rôndha saluku dènya alinggih | sutanya sinusonan ||


Sesampainya di dalam wisma, Ni Janda sangat gembira dalam hati. Segera memakai bedak, mengenakan pilis kunir apu (ramuan khusus bagi wanita setelah menjalani persalinan dan dioleskan didahi). Mendadak payudaranya meranum, penuh payudaranya oleh air susu. Sudah menjadi kehendak Hyang Agung, dikabulkan keinginannya. Nyi Janda duduk berselonjor kaki, lantas menyusui anak barunya.

6) Ri saksana byar raina nuli | têtanggane pra sanak Ni Rôndha | miyarsa tangising rare | anulya samya rawuh | atêtinjo mirsa bêbayi | Kagyat angling ing nala | kapanane iku | wawrat dene apêputra | baya sapa rencange apulangrêsmi | dahat gawok tumingal ||


Ketika pagi menjelang, semua tetangga dan saudara Ni Janda, yang mendengar tangis bayi, segera datang, menilik untuk melihat sang bayi. Terkejut dan berkata dalam hati, Kapan mula, mengandung hingga sekarang sudah memiliki putra? Siapakah teman bersenggamanya? Didera keheranan semua yang melihat.

7) Ri kang têbah pra sanak pan prapti | atêtinjo mring nyai wulanjar | samya bêkta samêktane | Ri kang bêbayinipun | nusu lamun ana têtami | ywan tan ana dhatêngan | pan tan arsa nusu | nanging jêmpoling astanya | kang dèn susu kacarita sapta ari | padhang anglir raina ||

Mengelus dada para saudara yang datang. Yang menilik Nyai Janda, segera membawa bingkisan seadanya. Sedangkan sang bayi, hanya mau menyusu jika ada tamu datang. Jika tak ada tamu yang datang, tidak mau menyusu, akan tetapi ibu jarinya yang dimasukkan, dalam mulut Tersebutlah tujuh hari sudah, terang bagaikan siang.


8) Soroting cahyaning jabang bayi | ri kang madhangi wismèng ni rôndha | dadya tan ana wêngine | Nyai Rôndha ing Tarub | salaminya darbe bêbayi | kathah darajatira | myang rijêkinya gung | ri sakwèhnya kang umulat | jalu èstri ring jabang bayi wlas-asih | saha kacaryan mulat ||

Sorot cahaya dari jabang bayi, menerangi wisma Ni Janda, sehingga tidak pernah ada malam. Nyai Janda di Tarub, setelah memiliki bayi, banyak mendapatkan keberuntungan, besar rejekinya. Semua orang yang melihat, lelaki maupun perempuan kepada jabang bayi merasa sayang, sungguh beda sikapnya.

9) Tan warnanên laminya ing mangkin | jabang bayi umur pitung warsa | dadya panutan rarywakèh | Ki Jaka bawanipun | rare cilik apan padha sih | tut wuri mring Ki Jaka | karyanya nênulup | angambil kinjêng kandhêla | sabên dina rarywakèh kang anut wuri | samya sih mring Ki Jaka ||


Tidak diceritakan waktu yang berjalan, jabang bayi sudah berusia tujuh tahun, menjadi panutan rakyat banyak, Ki Jaka namanya. Semua anak sangat menyayangi, senantiasa mengikut Ki Jaka. Kegemarannya menyumpit, mencari belalang besar. Setiap hari rakyat banyak yang ikut, dan menyayangi Ki Jaka.


10) Samana Ki Jaka aprihatin | sing gènnya ngarsakkên tulup ika | mila tan dhahar tan sare | Kawarnaa ring dalu | kae Jaka sare naritis | anèng patapanira | ramanya karuhun | wayahe bangun raina | wontên dêmon sumaladhang ngulon guling | asangkoh ujung lanang ||


Kala itu Ki Jaka tengah bersedih, dikarenakan besarnya keinginan untuk memiliki sumpit bagus, oleh karenanya tidak makan dan tidur. Tersebut di suatu malam, saat Ki Jaka tidur di luar, di bekas pertapaan, ayah pungutnya dahulu, menjelang pagi hari, mendadak tergeletak sumpit di sebelah barat tempatnya tidur, dengan besi tajam di ujungnya.


11) Dyan cinandhak mring Ki Jaka aglis | punang dêmon aponthang kancana | Ki Jaka bungah manahe | Enjing kesah nênulup | rare kathah samya tut wuri | Sabên dina mangkana | mantuk lamun surup | Samana saya diwasa | kae Jaka ngumur kawan wêlas warsi | maksih rêmên mangkana ||


Segera diambil oleh Ki Jaka. Sumpit tersebut berhiaskan kencana. Ki Jaka senang di hati, Keesokan harinya pergi berburu, banyak anak yang ikut di belakang. Begitulah kegiatannya setiap hari, pulang jika sudah sore. Semakin bertambah besar, Ki Jaka berusia empat belas tahun, kegemarannya tetap tidak berubah.

12) Nyai Rôndha sangêt mituturi | mring kang putra Lah sira kramaa | apan sira wus agêdhe | marènana nênulup | akramaa nak ingsun gusti | lah sira pilihana | parawan ing Tarub | pra tuwin Warung Sêsela | pilihana Ki Jaka umatur aris | Ulun ibu lênggana ||


Nyi Janda memberikan nasehat, Sudah saatnya dirimu menikah. Dirimu sudah besar, berhentilah berburu dengan sumpit. Menikahlah wahai anakku. Pilihlah perawan di Tarub, anak para saudagar, pilihlah. Ki Jaka menjawab pelan, Hamba belum berkeinginan, ibu.

13) Kala ing mangke tan arsa krami | maksih rêmên nênulup mring wana | wikana ibu ing têmbe | Ibunira lingnya rum | Lah ta apa kang sira anti | lah sira wus winayah | ala ucapipun | yèn sira tan akramaa | apa sira nganti rabi widadari | ora karsa manusa ||


Untuk menikah saat ini. Hamba masih suka berburu ke hutan. Mohon ibu memahami. Sang ibu berkata manis, Apa lagi yang kamu tunggu. Sudah waktunya menikah. Buruk ucapan orang, jikalau dirimu tidak segera menikah. Apakah dirimu menunggu untuk bisa menikahi seorang bidadari, dan tidak mau menikah dengan manusia?

14) Kae Jaka aturira aris | Ibu sampun age kita duka | ing benjing pintên dangune | Nyai Rôndha amuwus | Yèn mêngkono ta sira kaki | rêmên asaba wana | nanging wêkas ingsun | aja munggah ing prawata | lamun sira kaki anênulup paksi | iku ta pangalapan ||


Ki Jaka menjawab sopan, Ibu janganlah marah, tidak akan lama lagi. Nyai Janda berkata, Jikalau memang dirimu, masih suka bermain ke hutan, pesanku, jangan naik ke atas bukit, saat kamu berburu dengan sumpit. Di sana tempat para makhluk halus.

15) Ri sampunnya mangkana sira glis | Ki Jaka kesah dhatêng ing wana | ya ta nênulup karyane | Ya ta saya andarung | lampahira tan manggih paksi | saya kalunta-lunta | supe wêkasipun | sigra minggah mring prawata | Kae Jaka tan manggih pêksi satunggil | Mangkana cinarita ||


Sesudahnya segera, Ki Jaka pergi ke tengah hutan, menikmati kegemaranya menyumpit. Semakin lama masuk, tidak juga ditemukan seekor burung pun. Terlunta-lunta sehingga lupa pesan ibunya. Naik ke atas bukit. Namun tidak juga didapati seekor burung pun. Diceritakan.

16) Wontên paksi endah ingkang warni | pinaranan dhumatêng Ki Jaka | akarsa tinulup age | Punang pêksi dyan mabur | mencok ing pang dènya angalih | anulya ingangkatan | tinulup dan mabur | Ki Jaka langkung kacaryan | tinut wuri wau saparaning paksi | ya ta kalunta-lunta ||


Terdapat seekor burung yang indah, didekati oleh Ki Jaka, hendak disumpit. Burung segera terbang, hinggap di dahan, Diangkatnya sumpit segera, disumpit namun kembali terbang. Ki Jaka sangat-sangat heran, diikuti kemanapun burung terbang, terlunta-lunta jalannya.

17) Sangsaya nêngah manjing wanadri | tinut wuri paksi mring Ki Jaka | gya manjing ing wana gêdhe | adoh lor adoh kidul | punang paksi ical tan kèksi | Nênggih têngahing wana | wontên sêndhangipun | kang sêndhang wêning gumilang | kacarita padusaning widadari | Gara Kasih têkanya ||


Semakin masuk ke dalam hutan, tetap diikuti burung tersebut oleh Ki Jaka, tak terasa masuk sudah dalam hutan besar, jauh dari perkampungan penduduk. Burung hilang tak tahu kemana. Di tengah hutan, terdapat danau, sangat-sangat jernih airnya, konon tempat tersebut adalah pemandian bidadari, setiap Anggara Kasih (Selasa Kliwon) mereka senantiasa datang ke sana.

18) Wau nuju dinanggara Kasih | kang widadari nuju asiram | ing awang-awang sangkane | swaranira kumêrud | kae Jaka garjitèng ati | iki swaraning apa | ing luhur kumêrud | Dyan widadari tumêdhak | mring talaga Ki Jaka dhêdhêp tan angling | sarwi ampungan wrêksa ||


Hari itu tepat hari Anggara Kasih, para bidadari tengah mandi, turun dari angkasa, ramai suaranya. Ki Jaka berkata dalam hati, suara siapakah itu, dari atas ramai terdengar. Para bidadari turun, ke arah danau dan Ki Jaka bersembunyi tanpa mengeluarkan suara, di balik pepohonan besar.

19) Nulya cucul ingkang widadari | kasamêkan sinjang lan rasukan | ambyur ing we siram kabèh | ganti kosokanipun | pambayunnya lir cêngkir gadhing | pindha wintang sinêbar | pancoroting banyu | Ki Jaka kenyut ing nala | tansah sabil ing nalanira pribadi | Ki Jaka anggarjita ||


Melepas busananya para bidadari, tanpa memakai sinjang (kêmben) dan busana apapun, menceburkan diri ke dalam air. Saling menggosok tubuh temannya, payudaranya bagaikan kelapa cêngkir gadhing (kepala kecil yang berwarna kuning), bagai bintang yang bersebaran, di tengah jernihnya air. Ki Jaka terhanyut dalam hati, senantiasa menahan diri. Mendadak berkehendak dalam hati.

20) Arsa nyêlêr sinjang myang kulambi | Ki Jaka mara sarwi anglungsar | angula dumung lampahe | nulya inguthik sangkuh | ri kang sinjang lawan kulambi | saha kasamêkannya | Wus kêna sinambut | mêhêng busana saangga | kang dèn ambil kêkêmbên sinjang kulambi | binêktèng mantuk wisma ||


Ingin mencuri sinjang (kêmben) serta busana. Ki Jaka mendekat sembari mengendap-endap, bagai ular tingkahnya. Lantas digapai dengan ujung sumpit, sinjang (kêmben) dan busana, serta perhiasan lainnya. Terambil sudah, busana lengkap sekujur badan. Semua yang telah berhasil didapat, segera dibawa pulang ke wisma.

21) Sapraptane ing wisma tumuli | kasêmêkan sinjang lan rasukan | nulya sinimpênan age | anèng dhasaring lumbung | Kae Jaka wangsul tumuli | ambêkta kasêmêkan | lawan sinjangipun | sigra wangsul dhatêng wana | Sampun praptèng talaga têngah wanadri | Ki Jaka ling-alingan ||


Sesampainya di wisma, seluruh busana, segera disimpan, di dasar lumbung. Lantas Ki Jaka kembali, sembari membawa busana, beserta sinjang yang lain, kembali ke tengah hutan. Sudah tiba di pingir danau tengah hutan, Ki Jaka bersembunyi.

22) Kang asiram pêpakan pan maksih | sami cêciblon eca kosokan | agênti lawan rowange | adangu dènya adus | tanpa nyana lamun dèn intip | Ya ta sira Ki Jaka | sigra watuk-watuk | Saksana kagyat kabèhnya | widadari umulat mring sang apêkik | samya mabur mring wiyat ||


Yang tengah mandi masih lengkap semua, masih bermain-main air dan saling membersihkan punggung temannya, bergantian satu sama lain. Lama mereka mandi, tidak menduga jika diintip. Ki Jaka segera mengeluarkan suara batuk, seketika terkejut semua, bidadari serempak menatap ke arah sang tampan, berkelebat terbang ke atas angkasa.


23) Umantuk mring kayanganirèki | Apan ana ya kari satunggal | anuju kang pangarsane | maksih anèng jro ranu | ingkang ilang bwaksananèki | Dèwi Anawangwulan | ri kêkasihipun | maksih akungkum jro toya | ri warnanya lêwih samèng widadari | lwir sasôngka cahyanya ||


Pulang ke kahyangan. Ada satu yang tertinggal, termasuk pemimpinnya, masih ada di dalam air, dialah yang kehilangan busananya, Dewi Anawangwulan, namanya. Masih juga tetap berendam di dalam air, sangat cantik sang bidadari, bagai cahaya rembulan.

24) Ki Jaka Tarub agya marani | sarya angling alon ri wuwusnya | dahat tambuh patakone | Inggih kita mbok ayu | lah ring pundi pinangkèng nguni | sintên sinambat nama | angum jroning ranu | lah kita punapa karya | dahat lawas ulun iki aningali | lah kita sajarwaa ||


Ki Jaka Tarub segera mendekat, sembari berkata pelan, dengan menenangkan diri. Wahai cantik, dari manakah asalmu? Siapakah namamu? Mengapa berendam di dalam air? Apa yang tengah kamu lakukan? Telah lama aku melihatmu, jawablah segera pertanyaanku.

25) Sang Dyah Ayu angling asmu nangis | Pan ingsun iki dudu manusa | widadari sayêktine | Nawangwulan ran ingsun | Ingsun adus ing tlaga iki | tinilar mulih ingwang | maring rowang ingsun | kagyat ana janma prapta | janma edan akarya kagyating galih | mijile rowang ingwang ||


Sang Dyah Ayu menjawab sembari menangis, Diriku ini bukan manusia, aku bidadari, Nawangwulan namaku. Diriku mandi di danau ini, ditinggal pulang, oleh teman-temanku, karena terkejut melihat seorang manusia lelaki, manusia gila yang membuat hati mereka terkejut, dan membuat pulang semua temanku.

(Bersambung)

(28 Mei 2011, by Damar Shashangka)




Silaturahmi

Mengenai Saya

Foto saya
Orang Jawa, Islam yang nJawani, yang senantiasa berusaha saling asah, asih dan asuh serta hidup berdampingan dengan siapa saja secara damai tanpa saling mengganggu